Kỷ nguyên mới của lạm phát thực phẩm.

 (Theo Financial Times, 3/7/2024). Cách đây 60 năm, khi ông bà của Giuseppe Divita mở nhà máy ép ô liu ở Chiaramonte Gulfi, Sicily, khí hậu của hòn đảo này của Ý là lý tưởng cho việc sản xuất loại quả này.

Divita, người cùng với anh trai mình điều hành Oleificio Guccione, hiện nay có cả những lùm cây riêng và nhà máy xay, cho biết điều này không còn đúng nữa. Với nhiệt độ trung bình hàng năm tăng cao và lượng mưa giảm dần, việc trồng ô liu lấy dầu ngày càng trở nên khó khăn.

Divita dự đoán, trên khắp vùng Địa Trung Hải, năng suất giảm và chi phí đầu vào cao hơn đối với các nhà sản xuất ô liu đã đẩy giá lên mức cao nhất trong 20 năm vào năm nay. Các vấn đề sản xuất sẽ chỉ trở nên tồi tệ hơn khi những tác động của khí hậu trở nên cấp tính hơn.

Trong hàng ngàn năm, sản xuất và giá thực phẩm bị thời tiết chi phối, với các sự kiện bất thường như nắng nóng, hạn hán, lũ lụt hoặc sương giá làm giảm mùa màng và tăng giá. Chiến tranh và dịch bệnh cũng là những yếu tố, như thế giới đã chứng kiến gần đây sau cuộc tấn công Ukraine của Nga và bệnh sốt lợn châu Phi quét qua đàn lợn của Trung Quốc.

Nhưng một yếu tố khác mang tính duy trì hơn đã xuất hiện trong sự gia tăng mạnh của giá thực phẩm. Từ cam ở Brazil đến ca cao ở Tây Phi; ô liu ở miền nam châu Âu đến cà phê ở Việt Nam, các hình thái thời tiết thay đổi vĩnh viễn do biến đổi khí hậu đang làm giảm năng suất mùa màng, hạn chế nguồn cung và đẩy giá lên cao.

“Lúa mì tăng 17%, dầu cọ tăng 23%, đường tăng 9% và thịt lợn tăng 21%”, Adam Davis, đồng sáng lập quỹ đầu cơ nông nghiệp toàn cầu Farrah Capital cho biết. Đối với người tiêu dùng, “hậu quả kéo dài của những giá hàng hóa cao này sẽ không biến mất”.

Theo nhóm nghiên cứu Energy and Climate Intelligence Unit, một phần ba mức tăng giá thực phẩm ở Anh vào năm 2023 là do biến đổi khí hậu.

“Biến đổi khí hậu có tác động đáng kể đến giá thực phẩm toàn cầu”, Frederic Neumann, nhà kinh tế trưởng phụ trách khu vực châu Á tại HSBC cho biết. “Thật dễ dàng để bỏ qua các sự kiện riêng lẻ là bị cô lập, nhưng chúng tôi vừa chứng kiến một chuỗi các sự kiện bất thường và gián đoạn cộng lại thành tác động của biến đổi khí hậu”.

Neumann cho rằng những sự kiện lặp đi lặp lại như vậy dẫn đến “tác động lâu dài đến khả năng cung cấp thực phẩm”. Giá thực phẩm tăng từng được coi là tạm thời đang trở thành nguồn lực gây ra lạm phát dai dẳng.

Trên toàn cầu, tỷ lệ lạm phát lương thực hàng năm có thể tăng tới 3.2 điểm phần trăm mỗi năm trong vòng một thập kỷ tới do nhiệt độ tăng cao, theo một nghiên cứu gần đây của Ngân hàng Trung ương Châu Âu và Viện Nghiên cứu Tác động Khí hậu Potsdam.

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu lịch sử từ 121 quốc gia từ năm 1996 đến năm 2021 để mô hình hóa các kịch bản lạm phát trong tương lai, phát hiện ra rằng điều này sẽ có nghĩa là lạm phát tổng thể hàng năm tăng lên tới 1.18 điểm phần trăm vào năm 2035. Khu vực Nam bán cầu sẽ bị ảnh hưởng nặng nề nhất.

Câu hỏi đặt ra là chính sách tiền tệ nên phản ứng như thế nào. Nhiều ngân hàng trung ương loại trừ giá thực phẩm và năng lượng khỏi “lạm phát lõi”, thước đo mà họ theo dõi chặt chẽ nhất, do tính biến động của chúng.

Nhưng giờ đây, khi biến đổi khí hậu bắt đầu gây ra áp lực lạm phát bền vững, cuộc tranh luận ngày càng gay gắt về việc liệu những người thiết lập lãi suất có nên chú ý nhiều hơn hay không - không chỉ vì tác động của việc giá thực phẩm tăng cao ảnh hưởng nặng nề đến người dân bình thường.

David Barmes, nghiên cứu viên chính sách tại Viện Nghiên cứu Grantham về Biến đổi Khí hậu và Môi trường thuộc Trường Kinh tế London, cho biết coi những đợt tăng đột biến của lạm phát thực phẩm là tạm thời “sẽ không còn là cách tiếp cận hữu ích nữa, nếu cú sốc giá lặp lại và thường xuyên và sẽ ảnh hưởng đến lạm phát tiêu đề theo cách dai dẳng hơn”.

Neumann dự đoán rằng việc cung cấp thực phẩm bị gián đoạn thường xuyên hơn “sẽ buộc các ngân hàng trung ương phải phản ứng, dẫn đến lãi suất biến động nhiều hơn và có thể lãi suất cao hơn theo thời gian”.

Theo một báo cáo gần đây được Chương Trình Môi Trường Liên Hiệp Quốc công bố, thế giới đang hướng tới mức nhiệt độ tăng lên tới 2.9 độ C so với thời kỳ tiền công nghiệp - gần gấp đôi mục tiêu được thống nhất tại các cuộc hội đàm về khí hậu Paris năm 2015.

Tốc độ nóng lên này cũng đang gia tăng, thách thức cả những dự đoán của các nhà khoa học khí hậu. Năm ngoái là năm nóng nhất từng được ghi nhận, nhưng có thể bị vượt qua trong năm nay. Nhiệt độ tăng vọt lên gần 50 độ C ở Ấn Độ và Châu Âu đang chuẩn bị cho một mùa hè nắng nóng khác.

Nông nghiệp là một trong những ngành bị ảnh hưởng trực tiếp nhất. Trong thập kỷ tới, một số loại cây trồng quan trọng nhất toàn cầu có thể sẽ thiếu hụt nguồn cung khi các sự kiện thời tiết nóng hơn và khắc nghiệt hơn cản trở việc thu hoạch.

Ví dụ, năng suất lúa mì giảm mạnh khi nhiệt độ mùa xuân vượt quá 27.8 độ C, nhưng một nghiên cứu gần đây cho thấy các vùng trồng lúa mì chính của Trung Quốc và Hoa Kỳ đang trải qua nhiệt độ cao hơn mức này ngày càng thường xuyên. Theo Trường Khoa học và Chính sách Dinh dưỡng Friedman thuộc Đại học Tufts, đợt nắng nóng dự kiến xảy ra 100 năm một lần vào năm 1981 thì hiện nay dự kiến xảy ra 6 năm một lần ở vùng Trung Tây nước Mỹ và 16 năm một lần ở vùng Đông Bắc Trung Quốc.

Lúa gạo, đậu tương, ngô và khoai tây là một số loại lương thực chính khác có thể giảm năng suất. Đối với nhiều loại cây trồng, nhiệt độ cao hơn đồng nghĩa với năng suất thấp hơn. Friderike Kuik, nhà kinh tế học dẫn đầu nghiên cứu của Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB), cho biết: "Chúng có năng suất khá ổn định ở nhiệt độ từ 20 độ C đến 30 độ C, tùy thuộc vào loại cây trồng. Tuy nhiên, vượt quá mức đó, chúng ta thấy năng suất giảm mạnh." Bà nói thêm, sự sụt giảm năng suất này dẫn đến giá thực phẩm cao. "Đó chỉ đơn giản là cung và cầu."

Các hiện tượng thời tiết khắc nghiệt, bao gồm hạn hán, lũ lụt và bão, cũng có tác động dây chuyền. Lũ lụt ở Pakistan năm 2022 đã tàn phá các cánh đồng lúa của đất nước, trong khi biến đổi khí hậu làm trầm trọng thêm tác động của hiện tượng nhiệt độ nước biển El Niño, quay trở lại vào năm ngoái, dẫn đến năng suất thấp của đường, cà phê và ca cao.

Những thay đổi về khí hậu và thời tiết cũng đang làm thay đổi mùa vụ sinh trưởng và tạo ra những áp lực mới từ sâu bệnh. Tại Ghana và Bờ Biển Ngà, nơi sản xuất hai phần ba hạt ca cao của thế giới, lượng mưa lớn vào mùa hè năm ngoái đã tạo ra điều kiện lý tưởng cho bệnh thán đen - một bệnh nhiễm nấm làm thối quả ca cao - phát triển mạnh.

Điều này, cùng với các bệnh khác và thời tiết xấu, đã làm giảm năng suất và dẫn đến sản lượng ca cao toàn cầu giảm hơn 10% so với năm trước.

Đối với nông dân, những thách thức do biến đổi khí hậu đặt ra có nghĩa là chi phí đầu vào cao hơn. Đất từng sản xuất đủ lượng cây trồng từ nước mưa giờ đây cần phải được tưới tiêu và cần nhiều thuốc trừ sâu hơn để ngăn chặn sâu bệnh.

Ở Sicily, với nhiệt độ lên tới 40 độ C trong mùa thu hoạch, anh em nhà Divita đã phải đưa vào sử dụng máy làm lạnh đặc biệt. Thời tiết nóng hơn cũng ảnh hưởng đến năng suất lao động, làm tăng chi phí sản xuất được chuyển sang người tiêu dùng dưới dạng giá cao hơn.

Ước tính mức độ tác động của điều này là một thách thức, theo William Hynes, nhà kinh tế học biến đổi khí hậu cấp cao tại Ngân hàng Thế giới. Giống như trong trường hợp nghiên cứu của ECB, hầu hết các tài liệu thực nghiệm đều xem xét sự gia tăng nhiệt độ vì dữ liệu dễ dàng có sẵn. Nhưng Hynes nói rằng có nhiều cách khác nhau mà biến đổi khí hậu ảnh hưởng đến năng suất cây trồng và giá thực phẩm. "Toàn bộ hệ thống đang thay đổi."

Năng suất mùa màng sẽ không bị ảnh hưởng ở tất cả các vùng. Hynes cho biết một số vùng hoặc quốc gia có thể trồng được nhiều loại cây trồng nhất định hơn do những thay đổi về khí hậu, chẳng hạn như ngành sản xuất rượu vang ở Anh. Các khu vực khác trên thế giới có thể thích nghi bằng cách chuyển sang các loại cây trồng cứng cáp hơn hoặc các giống chịu hạn mới được phát triển.

Tuy nhiên, bất chấp những thích nghi như vậy, biến đổi khí hậu sẽ cản trở chứ không giúp ích gì cho nguồn cung cấp thực phẩm của thế giới, theo Paul Ekins, Giáo sư về chính sách tài nguyên và môi trường tại Đại học College London.

Điều này dẫn đến áp lực lạm phát tổng thể lớn hơn do giá thực phẩm cao hơn dẫn đến chi phí sinh hoạt cao hơn. Nhưng mức độ của áp lực này là khác nhau.

Ví dụ, các nhà nghiên cứu của ECB nhận thấy rằng nhiệt độ tăng cao dẫn đến giảm mạnh năng suất và tăng lạm phát khi chúng vượt quá một ngưỡng nhất định. Tùy thuộc vào loại cây trồng, sự gia tăng nhiệt độ 5 độ C, từ 20 độ C lên 25 độ C, có thể ảnh hưởng ít đến năng suất và lạm phát hơn so với mức tăng 2 độ C, từ 34 độ C lên 36 độ C, chẳng hạn.

Kuik cho biết các khu vực như Nam Mỹ và Châu Phi thường xuyên trải qua nhiệt độ gần với ngưỡng gây hại cho mùa màng, "chính vì vậy ở những khu vực đó, nhiệt độ tăng thêm sẽ có tác động đáng kể hơn đến giá thực phẩm".

Ngược lại, châu Âu ôn hòa hơn có xu hướng chịu đựng những tác động tồi tệ nhất của biến đổi khí hậu - và tác động lạm phát đi kèm - trong những tháng mùa hè. Các nhà nghiên cứu của ECB nhận thấy vào năm 2022, lạm phát thực phẩm ở châu Âu đã tăng khoảng 0,6 điểm phần trăm do mùa hè nóng bức của lục địa này.

Theo Neumann của HSBC, thực phẩm cũng chiếm một tỷ trọng lớn hơn trong chi tiêu của hộ gia đình ở các nền kinh tế đang phát triển - đôi khi lên tới 50% chỉ số giá tiêu dùng - điều đó có nghĩa là bất kỳ sự gia tăng giá nào cũng có tác động đáng kể đến lạm phát tổng thể. Giá thực phẩm cao hơn cũng làm giảm số tiền dành cho các mặt hàng khác, hạn chế chi tiêu tiêu dùng rộng rãi hơn.

Neumann nói: "Bản thân chỉ số giá tiêu dùng thực phẩm cũng nhạy cảm hơn nhiều với sự gián đoạn và biến động giá đầu vào". Lúa mì có thể chiếm tới 70% giá thành bánh mì ở một quốc gia thu nhập thấp hoặc trung bình nhưng chỉ chiếm tới 10% ở một quốc gia giàu hơn, nơi chi phí lao động, năng lượng và vận tải chiếm tỷ trọng lớn hơn.

Tương tự, các quốc gia giàu có được tích hợp tốt vào thị trường toàn cầu có khả năng đối phó tốt hơn với mất mùa. "Nếu vụ thu hoạch lúa mì của Đức gặp trục trặc, họ có thể mua lúa mì trên thị trường toàn cầu", ông nói. Nhưng một quốc gia nghèo hơn có thể không đủ khả năng để đi đến nơi khác, cũng không có cơ sở hạ tầng để nhập khẩu một lượng lớn thực phẩm, ông nói thêm.

Tuy nhiên, theo Gert Peersman, Giáo sư kinh tế tại Đại học Ghent, Bỉ, các nền kinh tế tiên tiến cũng không nằm ngoài vòng xoáy. Nghiên cứu của ông cho thấy rằng trong trung hạn, tới 30% biến động lạm phát ở Khu vực đồng Euro là do những thay đổi về giá thực phẩm quốc tế, được quyết định bởi các cú sốc mất mùa toàn cầu không mong đợi.

Mặc dù thực phẩm chỉ chiếm một phần nhỏ hơn nhiều trong chi tiêu của hộ gia đình ở các nước giàu, nhưng Peersman nói rằng hầu hết mọi người "xem thực phẩm để hình thành kỳ vọng [lạm phát] của họ". Ông và nhiều nhà kinh tế khác cho rằng điều này thúc đẩy lạm phát thực tế, vì nó khiến mọi người yêu cầu mức lương cao hơn.

Tác động ngày càng tăng của biến đổi khí hậu đối với nông nghiệp đang thổi bùng lên cuộc tranh luận về việc liệu các ngân hàng trung ương có nên ứng phó với cú sốc giá thực phẩm bằng cách tăng lãi suất hay không.

Trong một thời gian dài, theo Marc Pourroy, giáo sư kinh tế học tại Đại học Poitiers ở Pháp, các nhà kinh tế học đã thống nhất rằng các ngân hàng trung ương không nên tăng lạm phát giá thực phẩm. Điều này là do lạm phát thực phẩm được coi là tạm thời, có xu hướng giảm về trung bình và biến động mạnh.

Lạm phát giá thực phẩm cũng thường do các yếu tố bên ngoài toàn cầu chi phối, mà các nền kinh tế nhỏ nói riêng không có tác động gì. Barmes nói: "Việc tăng lãi suất không giải quyết được cú sốc cung giảm tiêu cực". Ông nói thêm rằng chúng thực sự có thể phản tác dụng vì chúng có thể cắt giảm thêm sản lượng.

Các nhà kinh tế học và nhà phân tích thị trường khác cũng tranh luận rằng việc tăng lãi suất không làm tăng nguồn cung thực phẩm khi chính sách tiền tệ chính thống bị thách thức để đáp ứng với cú sốc giá thực phẩm vào năm 2008 và 2011. Lần này, các nhà kinh tế học lưu ý rằng các tham số của cuộc tranh luận đã thay đổi do biến đổi khí hậu.

Raghuram Rajan, Thống đốc Ngân hàng Dự trữ Ấn Độ từ năm 2013 đến năm 2016, cho biết các ngân hàng trung ương ở các nền kinh tế đang phát triển luôn phải phản ứng nhiều hơn với giá thực phẩm. "Có thể các nước đang phát triển phải tính đến điều đó nhiều hơn vì nó không chỉ chiếm một phần lớn trong ngân sách mà còn là xu hướng lâu dài và trở nên biến động hơn", ông nói thêm.

Khi biến đổi khí hậu diễn ra và làm giảm năng suất cây trồng, các chính phủ cũng có nhiều khả năng chuyển sang các chính sách bảo hộ mậu dịch có thể làm trầm trọng hơn tác động lạm phát. Ví dụ, năm ngoái, Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi đã áp đặt hạn chế xuất khẩu đối với các loại gạo trắng vỡ và không phải Basmati, khiến giá hàng hóa tăng vọt.

Cách thức để ứng phó với điều này còn gây tranh cãi hơn. Barmes cho rằng cần có các công cụ kiểm soát lạm phát thay thế để đối phó với áp lực biến đổi khí hậu.

Được thực hiện bởi các cơ quan tài chính và công nghiệp, thay vì các ngân hàng trung ương, các công cụ này có thể bao gồm kiểm soát giá cả và trợ cấp có mục tiêu. Cần có chính sách cạnh tranh chặt chẽ hơn và các biện pháp chống độc quyền để ngăn chặn các tập đoàn có thị phần lớn trục lợi trong thời kỳ lạm phát và do đó làm trầm trọng thêm vấn đề, ông nói thêm.

Isabella Weber, trợ lý giáo sư kinh tế học tại Đại học Massachusetts Amherst, trong một bài báo gần đây cho rằng các quốc gia nên xây dựng kho dự trữ các mặt hàng thực phẩm để giảm thiểu biến động giá và đánh thuế lợi nhuận bất thường đối với các công ty trong các lĩnh vực thiết yếu, chẳng hạn như thực phẩm, để ngăn chặn việc đầu cơ giá cả.

Neumann thừa nhận rằng việc tăng lãi suất vào thời điểm giá thực phẩm cũng đang tăng đi kèm với rủi ro, nhưng trong hầu hết các trường hợp "bạn nên tăng lãi suất". Rajan đồng ý "bạn phải cẩn thận một chút" khi ứng phó với những đợt tăng ngắn hạn, nhưng "bạn không thể chỉ bỏ qua [giá thực phẩm]", đặc biệt là khi chúng ở mức cao trong một thời gian. Ông nói thêm, các ngân hàng trung ương phải tăng lãi suất "không phải để kiềm chế đợt tăng giá này mà để tránh mọi thứ khác tăng theo nó".

Pourroy nói, đối với các nền kinh tế nhỏ hơn, ít nhất điều này sẽ làm tăng giá trị của đồng nội tệ, giúp giảm giá nhập khẩu.

Ông nói: "Các ngân hàng trung ương không nên phản ứng thái quá", nhưng khi những tác động của biến đổi khí hậu bắt đầu xuất hiện, lạm phát thực phẩm sẽ trở nên "quá quan trọng đối với nền kinh tế, đối với người dân, để họ không làm gì cả".