Có
bao giờ bạn tự hỏi hoặc gặp những tình huống như sau:
Tại
sao chúng ta thường thua lỗ khi đầu tư tài chính, chẳng phải mình rất giỏi
sao…CFA, CMT…Bằng này, bằng nọ đủ cả…Quái! hay tại thị trường không hiểu mình
hay số mình “đen”? …
Tại
sao tôi lại ngu ngốc bán đi cổ phiếu đang có chút lãi mà tháng sau nó lại tăng
giá gần như gấp đôi trong khi lại ngu ngốc ôm mấy cổ phiếu lỗ và tiếp tục tạo
“lỗ”? Đáng ra tôi phải bán tống nó đi cho rảnh nợ....
Ôi
trời ơi, tôi thật ngu ngốc! Tại sao tôi lại tin lời Lê Văn Dũng đi mua cổ phiếu
DVD (Dược Viễn Đông) (Thú thực tôi đã rất ấn tượng với cam kết của ông ta về lợi
nhuận năm 2010 (“nếu không đạt kế hoạch, tôi sẽ lấy tiền túi bù vào-Lê Văn
Dũng”) và mua DVD, điều góp phần rất lớn vào công cuộc “đốt cháy tài khoản” vào
năm thảm bại này)…
Ồ
Không! Thực ra không phải mình tôi…Cả đám dân phân tích sừng sõ bị mắc lừa ấy
chứ…Toàn chuyên gia danh tiếng ở mấy CTCK hàng đầu không….Vui rồi, thực ra mình
vẫn rất tài giỏi…chỉ là sơ sẩy thôi…Mà sự cố toàn thị trường ấy mà…Cơ bản là
mình vẫn “Rất Tuyệt vời” (Comment: Con người sinh ra rất giỏi biện hộ cho sai lầm
của mình). …
Mới
cách đây ít hôm, ngồi nhậu lai rai với mấy ông bạn chứng khoán. Ông nào cũng hí
hửng. Đợt sóng rồi tao vô đúng đáy…Rồi khoe một loạt thành tích mã HHS, mã BID,
Mã VCB…Cú nào cũng ngon cả…Nói chung, nhậu một hồi trộm nghĩ: “Giỏi thật, sao
mình chẳng bằng người ta”….Hình như người ta thống kê sai rồi…Người nào cũng thắng…Sao
lại chỉ có 5% nhà đầu tư thắng lợi và đến.95% là thua lỗ…
“Thật
Tuyệt vời, không thể tin được”…Tôi đã thắng liên tục trong suốt 3 tháng qua…Tôi
thật tài giỏi…Tài khoản của tôi về cơ bản đã tăng được…vài chục phần trăm….Phải
chơi cú lớn mới được…Tài năng mình không ai có thể sánh kịp! Soros á, Warren
Buffet á…Chuyện nhỏ….Vietnam Got Talent là tôi….[Kết quả sau đó: Oh! Shit!!!! Sao lại cháy cái tài khoản được nhỉ!]
…..và hàng trăm câu
chuyện……
Xin lỗi các bạn, những
ngôn từ trên đây mang tính chất “bụi bặm”. Chủ yếu là vì tôi muốn một chút “thú
vị” để giúp các bạn tập trung vào điều tôi muốn nói. Bây giờ thì nghiêm chỉnh
nhé!
Trong suốt một thời
gian dài, các học giả đã gieo vào đầu chúng ta một quan điểm: “Chúng ta là những con người đầy lý trí, quyết
định mọi việc một cách có tính toán cẩn thận”. Con người là vị kỷ và hành động một cách hợp lý vì lợi ích của mình.
Điều này cũng đúng trên
thị trường tài chính. Rất nhiều người vẫn cho rằng, các quyết định đầu tư của họ
trên thị trường tài chính được suy tính một cách hợp lý. Họ luôn cho rằng, mình
đã tính toán một cách đẩy đủ các thông tin như tài năng ban lãnh đạo doanh nghiệp,
các yếu tố vĩ mô, đánh giá thị trường tiêu thụ sản phẩm, tình hình nhân lực, thậm
chí cả những thông tin nội gián có được….Nhưng các nhà tâm lý học hành vi đã chỉ
ra rằng: NIỀM TIN CỦA BẠN HOÀN TOÀN SAI LẦM.
Tài chính hành vi (Behavioral
finance) là một ngành khoa học có nhiều bước phát triển mạnh mẽ từ thập niên 80
đặc biệt sau khi Daniel Kahneman và Amos Tversky đưa ra thuyết triển vọng
(“prospect theory). Sau cuộc khủng hoảng 2008, tài chính hành vi được giới học
giả, các nhà đầu tư chú ý đến vì những lý giải rất thực tế về các quyết định của
con người trong thế giới thực và trên thị trường tài chính.
Những phân tích bên dưới
sẽ chỉ ra cho bạn thấy, thực ra chúng ta dựa vào rất nhiều cảm xúc, và những yếu
tố chủ quan khi đưa ra quyết định đầu tư. Chính những trực giác sai lầm này là
nguyên nhân dẫn đến sự thất bại của các trader và investor. Và muốn thành công,
bạn phải khắc phục đến mức tối đa những suy nghĩ mang tính chất bản năng của
con người. Tôi cho rằng, những nhà đầu tư lão luyện và thành công là vì họ biết
khắc phục những khuyết điểm của con người.
Sau nhiều năm đầu tư và
trải nghiệm, thú thực mà nói rằng: “Tài chính hành vi” là môn khoa học hấp
dẫn và hữu ích nhất trong các môn học mà tôi được học trong suốt 4 năm Đại Học.
Phần lớn các môn học của tôi trên giảng đường đều hiếm khi được tôi sử dụng đến.
Đáng tiếc thay, tôi chỉ có đúng 4 tiếng đồng hồ để học về “tài chính hành vi”.
Tất nhiên, tôi rất mơ hồ về nó.
Cho đến năm 2009, khi
tôi tình cơ đọc được cuốn sách “Mô thức mới
về thị trường tài chính” của nhà đầu tư huyền thoại George Soros, tôi mới “choàng
tỉnh”. Lần đầu tiên, tôi mới biết rằng, con người có rất nhiều quyết định đầu tư
vô lý. Phần lớn các quyết định đầu tư của con người là sai lầm. Ý niệm mới mẻ
này đã làm thay đổi cuộc đời tôi. Tôi tập trung nghiên cứu về các môn khoa học
về tâm lý như: Phân tích kỹ thuật, tài chính hành vi, chiêm tinh học và cả
chiêm tinh tài chính.
Những phân tích sau đây
mô tả về những vấn đề của con người trong việc ra quyết định. “Tài chính hành
vi” có được sự hấp dẫn vì nó đề cập đến một vấn đề rất trực tiếp của các nhà đầu
tư đó là: “TÂM LÝ ẢNH HƯỞNG NHƯ THẾ NÀO ĐẾN CÁC QUYẾT ĐỊNH ĐẦU TƯ”. Nó là môn
khoa học về việc ra quyết định trong khi chúng ta phải luôn đối với mặt với việc
đưa ra hàng trăm quyết định trong cuộc sống lẫn đầu tư.
Muốn thành công thì trước
hết phải nhận ra các sai lầm. Tôi sẽ chỉ ra một loạt các ảo tưởng mà chúng ta mắc
phải khi đưa ra quyết định đầu tư.
Đừng
gạt bỏ cảm xúc trong cuộc sống nhưng nên hạn chế cảm xúc trong đầu tư tài
chính.
Cảm
xúc
và Lý trí hai vấn đề luôn tồn tại
trong quá trình bộ não đưa ra quyết định. Cảm xúc và lý trí ảnh hưởng lẫn nhau
trong quá trình ra quyết định và không nên được xem xét độc lập hoặc có ảnh hưởng
đối lập. Các nhà tâm lý học đã xác nhận: cảm xúc là kết quả phản hồi từ các điều
kiện tiến hóa. Nghĩa là tiến hóa đã mang lại cho trạng thái cảm xúc. Cảm xúc
bao gồm cả ba khía cạnh: nhận thức, sinh
lý và tiến hóa. Nhận thức này có vẻ khó khăn và lạ lẫm đối với cho nhiều
người nên tôi muốn làm giải thích rõ hơn như sau.
Theo thuyết tiến hóa của
Darwin, sự tồn tại của loài là kết quả của sự thích nghi. Nếu loài không thích
nghi được với những biến đổi mang tính chọn lọc của tự nhiên, loài sẽ tuyệt chủng.
Bản thân con người trải qua quá trình tiến hóa và tồn tại được là nhờ khả năng
thích nghi. Cảm xúc con người cũng vậy. Nó được tiến hóa để bảo đảm sự sống còn
của loài người. Lấy ví dụ, loài người trong quá trình sống trong tự nhiên sẽ đối
mặt với nhiều nguy hiểm rình rập từ những kẻ săn mồi, đồng loại thậm chí cả thức
ăn, tai nạn…Điều này đòi hỏi quá trình phản ứng nhanh và tức thì. Đơn giản
chúng ta không thể ngồi đó mà suy nghĩ xem: con hổ này có tấn công chúng ta hay
không? Rủi ro là gì? Hoặc con hổ nay đang tập trung vào đâu?... Cảm xúc được tự
nhiên thiết kế để đáp ứng nhu cầu này. Chỉ cần thoáng thấy một bóng dáng của
con hổ, ngay lập tức cơ thể có những phản ứng sinh học như toát mồ hôi hột, hoặc
chân tay tê cứng, nhịp tim đập nhanh…và cảm giác sợ hãi này nhanh chóng yêu cầu:
“Hãy thoát khỏi đây ngay lập tức”. Cảm
xúc đã tạo ra quá trình mang tính tư duy này một cách nhanh chóng. Con người sẽ
không thể tồn tại nếu thiếu cảm xúc. Bộ não người đã được tiến hóa để tạo ra
nhiều cảm xúc trước những điều kiện khác nhau nhằm bảo đảm khả năng sinh tồn của
con người.
Trong cuộc sống, chúng
ta có vô số các ví dụ để chứng minh điều này. Một người lính cứu hỏa khi xông
vào ngôi nhà để dập tắt đám cháy. Bỗng dưng, nhờ một trực quan nào đó mà chúng
ta có thể tạm gọi là “giác quan thứ 6”, anh ta hét lớn yêu cầu tất cả mọi người
thoát ra khỏi nhà. Mọi người thoát ra và ngay lập tức sàn nhà nơi mọi người đổ
sụp xuống. Sau này, Anh ta giải thích anh ta có cảm giác hơi nóng bất thường
nơi anh ta đứng và cảm thấy không an toàn. Anh ta cũng không rõ điều này là gì
nhưng trực giác mách bảo có sự nguy hiểm và rút lui. Thực ra, cảm giác này cũng
là quá trình rèn luyện trong suốt sự nghiệp cứu hỏa của anh ta. Việc liên tục đối
mặt với các rủi ro đã tôi luyện cho họ một cảm giác nhạy bén về các nguy cơ rủi
ro gặp phải.
Hoặc ví dụ như một cao
thủ cờ vua chỉ liếc nhìn qua bàn cờ có thể nhận xét: “quân đen sẽ thắng sau 5 nước cờ”. Đây cũng được gọi là một trực
giác mang tính chất nghề nghiệp. Để làm điều này, các cao thủ cờ vua phải tôi
luyện mình. Họ phải trải qua nhiều giờ đấu cờ và điều đó mang lại cho họ một tư
duy nhanh chóng. Khi họ nhìn thấy các quân cờ, trong đầu họ bất ngờ xuất hiện
các cảm giác về thế cờ và các nước cờ tiếp theo.
Một ví dụ rõ ràng nhất
là trong bóng đá. Bạn luôn nghe thấy, cảm giác bóng đó là một yếu tố cần phải
có đối với một tiền đạo. Tôi đã nhiều lần thấy Ronaldo (số 9 của Brazil) đánh
gót bật tường cho đồng đội hoặc tung ra các cú sút thành bàn mà không cần quan
sát cầu môn ở đâu. Cảm giác chính là câu trả lời. Thông qua nhiều giờ rèn luyện
và phẩm chất kỹ thuật của mình, Ronaldo, thần tượng của tôi, có những tuyệt phẩm.
Những ví dụ trên để cho
thấy, cảm xúc là một yếu tố quan trọng. Không giống như nhiều người nghĩ, cảm
xúc là xấu. Thực ra, nó là món quà của tạo hóa. Sự tiến hóa của con người đã
mang lại nhiều cảm xúc phức tạp để giúp con người tồn tại và phát triển. Vì vậy,
bạn đôi khi phải tin vào cảm xúc hoặc trực giác mách bảo của bản thân.
Trong kinh doanh cũng vậy,
đôi khi các nhà khởi nghiệp không thể cầu toàn, ngồi phân tích kỹ càng từ nhu cầu
thị trường, thị hiếu, rủi ro kinh doanh, vốn liếng…mà cần phải mạo hiểm.
Richard Branson có câu nói rất nổi tiếng: “Mặc
kệ nó, làm tới đi”. Đôi khi các doanh nhân cần phải khởi nghiệp vì họ có cảm
giác sẽ thành công hoặc tự tin sẽ thành công (tự tin hoặc lạc quan cũng là một
phần của cảm xúc). Jim Collins, trong cuốn sách “Xây dựng để trường tồn” đã nhận thấy, phần lớn các doanh nhân nổi
tiếng như Henry Ford, Bill Gate, Steven Jobs… đơn thuần: “Làm trước, tính sau”…Cảm
giác hoặc đơn thuần là niềm đam mê (Tôi thích và tôi làm) khiến họ khởi nghiệp
chứ không phải những suy tính cẩn trọng hoặc một chiến lược cụ thể.
Tuy nhiên, cần cảnh
giác với vấn đề cảm xúc. Cảm xúc là một phần không thể thiếu trong quá trình
con người ra quyết định nhưng cần phải chế ngự nó. Không thể hoàn toàn dựa vào
cảm xúc. Kahneman đã giải thích rằng, cảm xúc phần lớn rất tốt cho con người
trong nhiều trường hợp trong thể thao, nghề nghiệp mang tính chất lao động chân
tay, hoặc một số công việc mang tính chất tư duy như khoa học, cờ vua nhưng nên
thận trọng với cảm xúc trong vấn đề kinh doanh và ĐẦU TƯ TÀI CHÍNH.
Sự thực là bộ não của
con người vẫn chưa theo kịp với những vấn đề kinh doanh và tài chính. Nó được
tiến hóa để thích nghi với nhiều rủi ro tự nhiên và các vấn đề mang tính chất
xã hội hơn là trong kinh doanh. Tôi cũng không rõ liệu có hay không cái gọi là “Trực
giác đầu tư”. Nghĩa là ngay lập tức, chúng ta cảm thấy nên bán chứng
khoán vì chợt nhận thấy khả năng giá sẽ giảm hoặc rủi ro giá sẽ giảm. Hoặc mua
chứng khoán vì…có cảm giác giá sẽ tăng.
Kahaneman giải thích rằng,
cảm xúc và trực giác có thể rèn luyện được như trường hợp của anh lính cứu hỏa,
cao thủ cờ vua hoặc ngôi sao bóng đá. Nhưng điều này chỉ diễn ra khi các trường
hợp biến đối trong tương lai không quá nhiều. Ví dụ như một cầu thủ sút bóng ở
vị trí ngoài khu vực cấm địa. Sau nhiều lần sút, bóng thường bay vọt trên trời.
Anh ta có thể điều chỉnh lực chân hoặc sự tiếp xúc với bóng trong mu bàn chân để
cho bóng đi vào cầu môn. Về cơ bản, đây là quá trình có thể rèn luyện được và
nó sẽ mang lại cho anh ta cảm xúc với trái bóng.
Tuy nhiên, thị trường
tài chính là nơi không phù hợp cho điều này. Có vô số các yếu tố tác động đến
thị trường tài chính mà nhà đầu tư không thể nào lường hết. Do đó, Kahneman
khuyên mọi người nên cẩn trọng với trực giác trong đầu tư. Thật khó để tưởng tượng
ra một trader có thể đạt đến siêu phàm: “Tôi có cảm giác giá sẽ giảm”
Bản
chất con người là lười suy nghĩ
Có vấn đề đối với hai
khía cạnh cảm xúc và lý trí trong bộ não của con người. Tâm
lý học tạm gọi cảm xúc như là hệ thống 1 và lý trí như là hệ thống 2 để tiến
hành phân tích và đánh giá về ảnh hưởng của hai khía cạnh đến việc ra quyết định.
Kahneman nhận xét:
-
Hệ thống 1 hoạt động theo cơ chế tự động
và mau lẹ, và hầu như không cần cố gắng và không tự động kiểm soát.
-
Hệ thống 2 đòi hỏi con người phải nổ lực
kiểm soát và chú ý.
Các nhà tài chính hành
vi đã phát hiện ra rằng, thực chất con người không duy lý như bạn nghĩ. Nghĩa
là hệ thống 2 rất lười vận động trong khi hệ thống 1 thì luôn chạy hết công suất.
Ngay từ khi bạn mở mắt cho đến khi đi ngủ, hệ thống 1 luôn vận hành. Thậm chí,
khi hệ thống 2 hoạt động, nó cũng can thiệp vào. Nó thường dựng ra những câu
chuyện mà bạn tin rằng, nó là đúng (hệ thống 2 nghĩ hệ thống 1 đúng và không
can thiệp hoặc phân tích kỹ).
Để làm điều này, hệ thống
1 hoặc cảm xúc có khuynh hướng tạo ra những cảm giác dễ chịu và khéo léo đánh lừa
hệ thống 2. Hay nói cách khác, cảm xúc có thể đánh lừa hoặc nói dối với chúng
ta. Càng nguy hiểm hơn, cảm giác còn lôi kéo lý trí và biến thành niềm tin và
thái độ. Điều này khiến cho chúng ta không muốn suy nghĩ kỹ hơn vì nghĩ rằng nó
là đúng (gọi là tư duy theo lối mòn).
Đây chính là vấn đề của
quá trình tiến hóa. Những nhu cầu của tự nhiên khiến con người muốn nhanh chóng
đưa ra các kết luận hơn là phải ngồi lâu suy nghĩ. Con người thích nhảy tắt đến các kết luận (short cut) hoặc tìm ra câu
trả lời thay thể (heuristics). Đây chính là hệ quả của hệ thống 1. Có một
thuật ngữ chuyên môn ở đây: “Heuristics”. Tôi thường tạm dịch nó
sang tiếng việt là “Tự nghiệm” (một số sách thì dịch nó thành là “Suy Nghiệm”).
Heuristic là thế này. Bạn thường tìm ra một câu trả lời cho một câu hỏi đơn giản thay thế hơn thay vì
trả lời trực tiếp câu hỏi. Nói cách khác, não bộ con người có khuynh hướng đơn
giản hóa câu hỏi và tự tạo ra câu hỏi dễ hơn.
Ví dụ như: Khi được hỏi
về “Bạn có cảm thấy hạnh phúc gần đây hay
không?”…Trong đầu bạn sẽ xuất hiện hàng loạt câu hỏi như “tháng trước mình có hẹn hò nhiều lần không”.
Ở đây là sự đơn giản hóa. Vì chúng ta nghĩ rằng, hẹn hò nhiều lần là dấu hiệu của
sự hạnh phúc.
Chúng ta có thể tìm thấy
vô số ảnh hưởng của tự nghiệm trong đầu tư. Ví dụ, chúng ta có khuynh hướng đầu
tư vào công ty mà bạn thấy có ấn tượng với ban tổng giám đốc hoặc đơn giản vì bạn
thấy thích thú với sản phẩm của công ty. Bạn vừa tham gia vào triển lãm sản phẩm
xe hơi và ban thấy thích thú với mẫu xe hơi mà công ty vừa mới tung ra….Bạn nói
rằng: “đây là những gã biết làm xe hơi, các mẫu xe rất tuyệt” Bạn mua cổ phiếu
công ty đó là vì bạn thấy thích thú với mẫu xe hơi này chứ không phải vì bạn
đánh giá đây là cổ phiếu tốt. Nếu bạn là người duy lí, bạn phải thực hiện một
loạt các đánh giá về khả năng cạnh tranh của nhiều sản phẩm của công ty, môi
trường vĩ mô, tình hình nhân lực…và hàng trăm nhân tố khác. Hoặc bạn phải đánh
giá cổ phiếu có đang được giao dịch dưới giá trị thực hay không? Hoặc nếu như bạn
là người đầu tư theo trường phái kỹ thuật thì phải nghiên cứu đồ thị giá của
nó.
Hay ban giám đốc tạo ra
một ấn tượng về khả năng hiểu biết của họ. Chúng ta thường có khuynh hướng đánh
giá sai lầm rằng, một giám đốc có am hiểu về chuyên môn hoặc thị trường sẽ lãnh
đạo tốt một công ty. Điều này không hoàn toàn đúng. Lãnh đạo một doanh nghiệp
không đơn thuần chỉ vào kiến thức nghề nghiệp mà còn tài năng quản trị nhân lực
và tài chính….Hãy quan sát một chút…Một cầu thủ giỏi chưa chắc đã là huấn luyện
viên giỏi và một chuyên gia lập trình giỏi không phải là sự lựa chọn thích hợp
cho vị trí giám đốc của một công ty phần mềm. Thực tế là, phần lớn các giám đốc
tài chính xuất phát từ kế toán chứ không phải từ dân tài chính.
Có một yếu tố gọi là “hiệu
ứng hào quang”. Thông thường, nhiều nhà đầu tư vướng bẩy vì thấy vẻ đẹp sang trọng
nơi doanh nghiệp làm việc. Một doanh
nghiệp bất động sản có trụ sở tại Q1-Sài Gòn có vẻ như là thành đạt và tốt hơn
một doanh nghiệp có trụ sở ở tỉnh lẻ. Tôi
đã nghe kể về một số phi vụ phát hành cổ phiếu riêng lẽ cho một số nhà đầu tư.
Một số công ty đã đánh lừa nhà đầu tư bằng cách thuê trụ sở làm việc thật đẹp,
xe sang đưa đón và kể cả…Chân dài bám sát…Điều này khiến nhà đầu tư nghĩ rằng,
doanh nghiệp đang ăn nên làm ra. Thực ra, tất cả đều là đi thuê nhằm đánh lừa
các nhà đầu tư. Con người rất dễ bị các hình ảnh hào nhoáng bên ngoài đánh lừa
và đây là khe hở cho nhiều người lợi dụng.
(Hiệu ứng hào quang xuất
hiện rất nhiều trong cuộc sống. Ví dụ: Trước khi thưởng thức giọng hát, chúng
ta thường kỳ vọng một ca sĩ với vẻ ngoài xinh đẹp sẽ hát hay hơn người kém nhan
sắc. Bài luận của một cô nàng xinh đẹp thường được chấm điểm tốt hơn. Và thực tế là: Những người có ngoại hình đẹp,
lương thường cao hơn[1])
Tự nghiệm ảnh hưởng rất
nhiều đến khả năng dự báo của nhà đầu tư. Nhà đầu tư thường lấy kết quả quá khứ
để dự báo tương lai. Công ty vừa có 3 năm liên tục doanh số tăng trưởng cao, và
bạn thường lấy bình quân 3 năm để có mức dự báo tiếp theo. Đây là phương pháp
mà rất nhiều nhà phân tích vẫn thường hay làm. Điều này là không đúng, việc
công ty liên tục tăng trưởng cao trong một thời gian dài có thể gặp phải sự cạnh
tranh mạnh mẽ từ đối thủ. Hoặc có nhiều yếu tố khác ảnh hưởng đến như sự xuất
hiện của sản phẩm mới.
Hoặc công ty của bạn vừa
mới có một CEO thành công từ một công ty trong ngành. Vị CEO này đã chèo lãi
công ty cũ rất thành công. Bạn cũng dễ tin rằng, vị CEO này sẽ tiếp tục thành
công ở công ty mới.
Những phân tích ở trên
phần nào cho thấy, con người bị ảnh hưởng rất nhiều bởi cảm xúc khi đưa ra quyết
định. Con người kinh tế thực sự đã tuyệt chủng khi con người tiến hóa từ loài
dã nhân như cách nói của Michael Shermer. Bộ não con người được tiến hóa để xử
lý những vấn đề mang tính cảm xúc chứ không phải tính toán. Nghĩa là, con người
sẽ có cảm xúc với các vấn đề mang tính đạo đức như tốt hoặc xấu, thiện và ác
hơn là với tư duy về toán học. Cảm xúc dễ khơi dậy và dễ bị kích thích hơn là
lý trí
.
[Còn tiếp]
Chuyện phiếm ngoài lề:
Quả thực, các đại văn
hào là những người rất giỏi trong vấn đề khơi dậy cảm xúc. Bằng cách sử dụng
các thuật ngữ có tính chất thôi miên, người ta có thể kích dậy cảm xúc trong
con người. Ví dụ nhé. Khi mô tả về hai người như sau và bạn được hỏi ai là người
thân thiện hơn:
-
(A) Thông minh-chăm chỉ- bướng bỉnh- cứng
đầu.
-
(B) Cứng đầu- bướng bỉnh-chăm chỉ-thông
minh.
Phần lớn mọi người chọn
(A) vì cho rằng sự cứng đầu trong một người thông minh có thể một bản chất của
người hay suy nghĩ. Nhưng thông minh trong một con người cứng đầu có vẻ như tạo
ra một hình ảnh con người nham hiểm.
Nếu bạn để ý cách thuyết
trình của Steven Jobs, các từ ngữ “tuyệt vời”, “rất hay”, “thật ưu việt”, “tốt
quá”…thường được sử dụng với tần suất lớn nhằm tạo ra cảm xúc thân thiện với sản
phẩm của Apple. Gần đây, Nguyễn Tử Quảng, khi giới thiệu sản phẩm điện thoại
B-Phone với một phong cách quần Jean-Áo thun như Steven Jobs, màn hình giới thiệu
tối giản như của Steven Jobs, và một câu nói thường được lặp lại: “THẬT TUYỆT VỜI,
KHÔNG THỂ TIN NỔI” thường được xuất hiện.
TÀI
LIỆU THAM KHẢO
1.
“Tư duy nhanh và chậm”, Daniel Kahneman,
2011.
2.
“Tài chính hành vi”, Lucy F.Ackert và
Richard Deaves, 2013 (bản dịch tiếng Việt)
3.
“Sự Tuyệt Chủng của con người Kinh tế”,
Michael Shermer, 2008
4.
“Lẽ phải của Phi Lý Trí”, Dan Ariely,
2010.
5.
“Mô Thức Mới của Thị Trường Tài Chính”,
George Soros.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét